Czy pamiętasz aferę z koniną która kilka lat temu obiegła całą Europę? Wszystko rozpoczęło się w Irlandii na początku 2013 r., kiedy to inspektorzy żywności odkryli, że mięso wołowe sprzedawane w supermarketach zawiera znaczne ilości mięsa końskiego. Przeprowadzono wówczas blisko 15 000 kontroli na terenie całej UE. Wyniki były zaskakujące, ponad 300 przebadanych próbek zawierało DNA pochodzące z mięsa końskiego.
Skandal związany z koniną był kluczowym punktem zwrotnym prowadzącym do zaostrzenia przepisów dotyczących oszustw w branży spożywczej. W odpowiedzi na ten incydent doprowadzono do utworzenia w ramach UE tzw. Sieci Przeciwdziałania Oszustwom Żywnościowym (ang. Food Fraud Network), której celem jest poprawa kontroli, współpracy i wymiany informacji między państwami członkowskimi.
Mimo podjętych działań nadal wykrywane są przypadki fałszowania żywności, i to nie tylko na terenie UE. Powstały nawet zorganizowane grupy przestępcze, które angażują się w nielegalny handel zafałszowaną żywnością.
W niniejszym artykule wyjaśnimy, czym jest oszustwo żywnościowe i dlaczego producenci żywności powinni wdrażać programy zapobiegania oszustwom żywnościowym.
Wiele rodzajów oszustw żywnościowych, jedna główna przyczyna.
Czym jest oszustwo żywnościowe? Mówiąc najprościej, mamy z nim do czynienia za każdym razem, gdy żywność nie jest tym, czym rzekomo być powinna. Dłuższa i bardziej dokładna definicja mówi, że fałszowanie żywności to celowe zastępowanie, niewłaściwe etykietowanie, fałszowanie oraz podrabianie żywności, surowców lub składników wprowadzanych na rynek w celu uzyskania korzyści ekonomicznych.
Z definicji tej możemy wysnuć dwa główne wnioski: istnieje wiele metod fałszowania żywności, a główną motywacją jest zazwyczaj chęć osiągnięcia korzyści finansowych.
Skandal z końskim mięsem był dobrym przykładem, w którym żywność miesza się z tańszym składnikiem, aby zmniejszyć koszty produkcji i zwiększyć zysk. Mięso znajduje się na szczycie listy przypadków oszustw związanych z żywnością, ponieważ jest kosztowne w produkcji i zakupie, jest powszechnie spożywane, a fałszowanie go przy użyciu tańszych zamienników jest trudne do wykrycia dla przeciętnego konsumenta.
Oprócz mięsa wskazać można również wiele innych produktów szczególnie narażonych na fałszowanie. Zaliczyć do nich możemy m.in.:
Miód - zaczęto go fałszować w latach 70, kiedy na rynku pojawił się syrop kukurydziany o wysokiej zawartości fruktozy. Wówczas zaczęto go wykorzystywać jako tańszy zamiennik miodu. Obecnie istnieje wiele metod wykrywania tego typu oszustów, jednak według raportu UE 14,2% miodu dostępnego na rynku jest zafałszowane.
Oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia - jest często mieszana z tańszymi olejami lub oliwą gorszej jakości. Witryna Olive Oil Times śledzi i publikuje informacje na temat wykrytych przypadków zafałszowania oliwy.
Ryby - w ubiegłym roku raport organizacji non-profit Oceana, zajmującej się ochroną oceanów ujawnił, w jaki sposób producenci dokonują oszustw w odniesieniu do owoców morza. Typowym przykładem jest sum azjatycki, który jest źle oznakowany i sprzedawany jako osiemnaście innych, znacznie droższych, rodzajów ryb.
Inną powszechną kategorią oszustw żywnościowych są oszustwa, które mają miejsce, gdy produkt spożywczy o określonym pochodzeniu i / lub metodzie wytwarzania jest zastępowany produktem podobnym ale tańszym i niższej jakości. Dobrym przykładem może być tarty ser sprzedawany jako parmezan.
Znaczenie programu ograniczania ryzyka oszustw żywnościowych
Lista oszustw związanych z żywnością jest w rzeczywistości znacznie dłuższa. Wszystkie te przypadki łączy jedno – okazja. Ilekroć pojawia się szansa do uzyskania wysokich zysków przy niskim ryzyku wykrycia, może pojawić się ktoś nieuczciwy, kto będzie chciał ją wykorzystać.
Oszustwa związane z żywnością są częścią toczącej się walki między przestępcami a organami państwowymi. Jednak niezwykle ważne jest, aby firmy spożywcze wdrażały własne programy ograniczania ryzyka zafałszowania. Brak tego typu działań może spowodować, że firma wpadnie w pułapkę i stanie się zarówno ofiarą oszustów, jak i niezamierzonym sprawcą przestępstwa.
Posiadanie programu zapobiegania oszustwom żywnościowym poprawi również bezpieczeństwo konsumentów i warunki sanitarne. W przypadku skandalu dotyczącego mięsa końskiego niektóre próbki zawierały fenylobutazon, antybiotyk powszechnie stosowany u koni, który jest toksyczny dla ludzi. Wykryte ilości nie zostały jednak uznane za wystarczająco wysokie, aby stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumentów.
Stosunkowo niskie ryzyko zdrowotne nie osłabia jednak związku między oszustwami dotyczącymi żywności a bezpieczeństwem żywności. Za każdym razem, gdy dochodzi do naruszenia kontroli łańcucha dostaw żywności, istnieje potencjalne ryzyko dla zdrowia i życia konsumentów. Nawet jeśli przestępcy nie mają zamiaru szkodzić zdrowiu ludzi, okoliczności w których przestępstwa te są popełniane, nie zawsze pozwalają im zachować niezbędne środki ostrożności.
Wymogi prawne i certyfikacyjne dotyczące oszustw związanych z żywnością
W USA Ustawa o modernizacji bezpieczeństwa żywności (FSMA) dała FDA znacznie więcej możliwości, jeśli chodzi o zwalczanie oszustw związanych z żywnością. FSMA obejmuje wszystkie aspekty bezpieczeństwa i integralności żywności, od strategii łagodzących skutki celowego zafałszowania, przez procedury transportu żywności, po programy weryfikacji zagranicznych dostawców. Oprócz tego FSMA pozwala FDA nie tylko rozwiązywać problemy na poziomie firmy, ale także wszczynać dochodzenia karne w sprawie osób fizycznych.
Kilka krajów na świecie podąża za przykładem USA, są to m.in. Kanada i Chiny. W Europie władze również zaczynają działać bardziej rygorystycznie, szczególnie w przypadkach fałszowania żywności ze względów ekonomicznych. Obecne prawo zezwala na postępowanie cywilne w stosunku do jednostek.
Zapobieganie oszustwom żywnościowym szybko staje się obowiązkową częścią normalnych praktyk w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa żywności dla firm działających na arenie międzynarodowej, bez względu na ich miejsce w łańcuchu dostaw żywności. Ponadto standardy bezpieczeństwa żywności coraz częściej zawierają konkretne wymagania w zakresie przeciwdziałania zjawiskom fałszowania żywności (Food Fraud), do których organizacje muszą się stosować chcąc utrzymać swoją certyfikację. Wśród nich wyróżnić możemy m.in.
Ponadto coraz częściej producenci żywności o ugruntowanej pozycji na rynku żądają od swoich dostawców wdrożenia konkretnych rozwiązań w zakresie ochrony żywności, w celu zmniejszenia ryzyka oszustwa w branży spożywczej lub innych rodzajów fałszowania. Brak tego typu rozwiązań może zatem uniemożliwić nawiązanie współpracy z innymi organizacjami i znalezienie klientów na swoje wyroby.
Jak zapobiegać oszustwom spożywczym i jak je wykrywać?
Skuteczny program zapobiegania oszustwom spożywczym to połączenie nauki, danych i zdrowego rozsądku.
Pierwszym krokiem jest wykonanie testu oceny podatności, w którym należy udzielić odpowiedzi na podstawowe pytanie: na ile prawdopodobne jest, że moja firma będzie narażona na oszustwa związane z żywnością? Aby tego dokonać, należy najpierw przeprowadzić audyt swoich dostawców. Oto seria pytań, które mogą w tym pomóc:
Oczywiście należy być świadomym, że ryzyko oszustwa żywnościowego może również pochodzić z wewnątrz firmy. Dlatego też te same pytania należy zadać również wewnętrznie: jak prawdopodobne jest, że moja firma dopuszcza się oszustw w branży spożywczej i co możemy zrobić, aby temu zapobiec? W przypadku zidentyfikowania podatności na oszustwa związane z żywnością we własnej firmie warto rozważyć środki zapobiegawcze, takie jak np. zasada „czterech oczu” w przypadku procesów krytycznych, czy też losowe testowanie wrażliwych produktów.
Korzystanie z narzędzi oceny podatności
Odpowiedzi na kluczowe pytania muszą opierać się na danych, a nie domysłach. W tym celu warto skorzystać z któregoś z dwóch bezpłatnych narzędzi.
Pierwszym z nich jest narzędzie Excel o nazwie Worldwide Governance Indicators, opracowane przez Bank Światowy. Można go pobrać tutaj. Z kolei na stronie dostępny jest krótki samouczek, który podpowie jak korzystać z narzędzia.
Drugie narzędzie, również oparte jest na programie Excel i dostarczane zostało przez organizację non-profit SSAFE (Safe Supply of Affordable Food Everywhere). Umożliwia ono ocenę podatności na oszustwa żywnościowe w całym łańcuchu żywnościowym, niezależnie od tego, czy dotyczy konkretnego składnika, produktu, czy nawet całej firmy.
Monitorowanie czynników ekonomicznych
Kolejną rzeczą, którą należy robić jest monitorowanie zmian na rynku, które oszuści żywności mogą wykorzystać jako dobrą okazję na łatwy zarobek. Należy zwrócić szczególną uwagę na wzrosty cen rynkowych. Ceny produktów i surowców mogą rosnąć z kilku powodów: słabe zbiory niektórych roślin uprawnych, rosnący popyt na określonym rynku (np. wina w Chinach ) lub dany produkt z natury traktowany jest jako luksusowy (np. szafran). Tego typu produkty są szczególnie narażone na zafałszowanie dlatego powinniśmy przyglądać się im ze szczególną uwagą.
Korzystanie z baz danych dotyczących oszustw żywnościowych w celu gromadzenia informacji.
Bazy danych dotyczące oszustw związanych z żywnością są również bardzo przydatnym narzędziem do gromadzenia danych dotyczących oszustw związanych z żywnością oraz informacji o konkretnych przypadkach.
Godne polecenia są m.in:
Wykonuj własne testy wewnętrzne
Zwalczanie oszustw związanych z żywnością polega przede wszystkim na ich zapobieganiu, dlatego należy zacząć od przyjrzenia się temu, co dzieje się poza zakładem przetwórczym. Testy wewnętrzne są jednak równie ważne, nie tylko w celu wykrycia ewentualnego incydentu, ale również w celu uzyskania ważnych informacji zwrotnych na temat skuteczności polityki ograniczania ryzyka zafałszowania żywności.
Chociaż testy na oszustwa żywnościowe są dość drogie, na rynku pojawia się coraz więcej metod, które są nie tylko szybkie ale również stosunkowo niedrogie. Przykładem takiej metody może być spektroskopia w bliskiej podczerwieni (NIR).
Kary za fałszowanie żywności
Zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie żywności i żywienia, podmioty, które produkują lub wprowadzają do obrotu żywność zafałszowaną podlegają sankcjom karnym, tj. grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 97 ust. 1). Natomiast jeśli taki czyn popełniono w stosunku do środków spożywczych o znacznej wartości grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 3. W tym ujęciu fałszowanie żywności taktowane jest jako przestępstwo. Należy mieć również na uwadze, że karze podlegać może nie tylko konkretny pracownik, który dopuścił się fałszerstwa, lecz także jego przełożony oraz prezes spółki.
Z kolei ustawa o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (zgodnie z art. 40a) przewiduje, że za wprowadzanie do obrotu zafałszowanych artykułów rolno-spożywczych podmiot podlega karze pieniężnej w wysokości nie wyższej niż 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, ale nie niższej niż 1000 zł.
Zjawisko fałszowania żywności oprócz negatywnego wpływu na wizerunek firmy oraz spadek jej wartości może wiązać się także ze sporymi kosztami związanymi z wycofaniem produktu z rynku, jego utylizacją lub nakazem przeznakowania.
Wnioski
Posiadanie sprawdzonego programu zapobiegania oszustwom żywności powinno być dla organizacji jednym z kluczowych punktów. Nie chodzi tylko o obronę swojej reputacji. Jako producent żywności jesteś częścią łańcucha dostaw, więc Twoim obowiązkiem jest ochrona konsumentów przed żywnością, która w najlepszym wypadku nie jest tym, za co zapłacili.
Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na temat fałszowania żywności oraz metodom przeciwdziałania tym zjawiskom zapraszamy do udziału w organizowanych przez ISOQAR szkoleniach w zakresie Food Fraud & Food Defense. Więcej informacji na temat szkoleń dostępnych jest TUTAJ.